Artykuły

Jakie są dobre praktyki rolnicze chroniące bioróżnorodność

Bioróżnorodność pełni kluczową rolę w dostarczaniu wielu usług ekosystemowych. Utrzymanie bioróżnorodności jest niezbędne dla prawidłowego funkcjonowania ekosystemów rolniczych i czyni działania rolnika oraz produkcję rolną bardziej zrównoważoną i opłacalną.

Ochrona bioróżnorodności w gospodarstwie zapewnia rolnikowi następujące korzyści:

  • utrzymanie odpowiedniej struktury i żyzności gleby,
  • zapylanie upraw,
  • biologiczną ochronę roślin,
  • zapobieganie erozji gleby,
  • obieg składników pokarmowych,
  • kontrolę przepływu i dystrybucji wody.

Każdy rolnik może i powinien chronić bioróżnorodność w swoim gospodarstwie, ponieważ czyni to produkcję rolną bardziej zrównoważoną i opłacalną.

 

Jakie korzyści ma rolnik z ochrony bioróżnorodności w swoim gospodarstwie?

  • Utrzymanie struktury i żyzności gleby oraz obieg składników pokarmowych

Różnorodność roślin uprawnych, w tym uprawa roślin bobowatych wiążących azot i działających strukturotwórczo na glebę, pozwala wzbogacić ją w azot i materię organiczną oraz poprawić jej właściwości fizyczne. Pozwala to rolnikowi zaoszczędzić pieniądze poprzez ograniczenie nawożenia mineralnego oraz zmniejszenie liczby zabiegów uprawy roli i ich intensywności.

  • Zapylanie upraw

Dzięki utrzymaniu dużej liczebności zapylaczy w krajobrazie rolniczym rolnik może uzyskać wyższe plony upraw. Około 20% roślin zapylanych jest przez wiatr, a 80% przez owady, najczęściej przez owady pszczołowate. W naszej strefie klimatycznej blisko 90% roślin zapylanych jest przez owady. Zapylanie kwiatów przez pszczoły jest ogromnie ważnym czynnikiem plonotwórczym, niestety przez wielu rolników i ogrodników niedocenianym.

  • Biologiczna kontrola populacji szkodników

Dzięki dbałości rolnika o utrzymanie bioróżnorodności roślin uprawnych i dzikich, w gospodarstwie zwiększa się liczebność owadów pożytecznych – wrogów szkodników, a tym samym zmniejsza się zagrożenie ze strony szkodników roślin uprawnych. Sprzyja temu utrzymywanie w gospodarstwie tzw. zielonej infrastruktury (obszarów proekologicznych), takich jak: zakrzaczenia, zadrzewienia, miedze, oczka wodne, itp. Siedliska te stanowią miejsca bytowania, schronienia oraz pokarmu dla organizmów pożytecznych. Zachowanie ich w gospodarstwie może w pośredni sposób wpłynąć na ograniczenie lub wyeliminowanie zużycia chemicznych środków ochrony roślin (insektycydów).

  • Zwiększanie i stabilizacja plonów upraw poprzez różne procesy związane z bioróżnorodnością

Utrzymywanie dużej różnorodności gatunkowej chwastów przy małej ich liczebności (poniżej progu ekonomicznej szkodliwości) może wpływać pozytywnie na wzrost i plonowanie roślin uprawnych poprzez oddziaływania allelopatyczne. Również zadrzewienia śródpolne i zakrzaczenia mogą wpływać pośrednio na zwiększenie plonu roślin uprawnych, poprzez ich funkcję wiatrochronną oraz retencję wody, a także tworzenie siedlisk dla pożytecznych organizmów.

 

Praktyki rolnicze o korzystnym wpływie na bioróżnorodność

 

  • Stosowanie urozmaiconych płodozmianów z udziałem roślin bobowatych oraz międzyplonów

Jedną z metod zwiększania różnorodności biologicznej na gruntach ornych jest wielogatunkowy płodozmian. Wpływa on pozytywnie na żyzność i urodzajność gleby. Ponadto rolnik, który uprawia gatunki roślin uprawnych z różnych grup (zboża, okopowe, pastewne, bobowate) zmniejsza ryzyko masowego występowania patogenów, szkodników i chwastów (Feledyn-Szewczyk 2014). Na gruntach ornych wskazana jest też uprawa, w wymiarze gospodarczo uzasadnionym, mieszanek międzygatunkowych i międzyodmianowych.

  • Odpowiedni dobór gatunków i odmian roślin uprawnych

Bioróżnorodność agroekosystemów można zwiększyć poprzez zróżnicowanie genetyczne odmian roślin uprawnych, uprawę obok współczesnych, wysokowydajnych odmian także dawnych genotypów.

Jednak postęp w rolnictwie doprowadził do tego, że w ciągu ostatnich 100 lat około 75% zasobów genowych roślin uprawnych zostało utraconych z powodu odejścia rolników od tradycyjnych, lokalnych, odmian o mniejszej plenności i zastąpienia ich odmianami intensywnymi. Co więcej, mimo iż na świecie występuje przynajmniej 12 tysięcy jadalnych gatunków roślin, ludzkość wykorzystuje jedynie od 150 do 200 z nich, a 75% produktów spożywczych na całym świecie produkowanych jest jedynie z 12 gatunków roślin i pięciu gatunków zwierząt. Trzy główne gatunki roślin – ryż, kukurydza i pszenica dostarczają około 60% energii konsumowanej przez ludzkość. Tak małe zróżnicowanie jest poważnym problemem bezpieczeństwa żywieniowego. Z punktu widzenia ochrony różnorodności gatunkowej oraz zdrowia człowieka powinno się promować stare i lokalne gatunki i odmiany roślin, uprawiane w przeszłości oraz dawne rasy zwierząt.

Polska jest szczególnym krajem w Europie, w którym dzięki rozdrobnionej gospodarce rolnej zachowały się do czasów współczesnych miejscowe formy roślin uprawnych oraz lokalne rasy zwierząt gospodarskich.

  • Integrowana ochrona roślin

Od 2014 r. polskich rolników obowiązują przepisy Dyrektywy o zrównoważonym stosowaniu pestycydów. Zgodnie z tymi przepisami w ochronie roślin należy stosować metody integrowane, polegające na łączeniu metod agrotechnicznych (o charakterze profilaktycznym) z metodami mechanicznymi, fizycznymi, biologicznymi oraz chemicznymi (rys. 4). W integrowanej ochronie roślin metody niechemiczne mają pierwszeństwo przed metodami chemicznymi. Metody chemiczne powinny być traktowane jako uzupełniające, a w doborze preparatów należy brać pod uwagę ochronę organizmów pożytecznych.

  • Ograniczanie zachwaszczenia, a nie jego całkowita likwidacja

Jednym z elementów różnorodności biologicznej na użytkach rolnych jest flora towarzysząca roślinom uprawnym, potocznie zwana chwastami. Chwasty polne są roślinami od wieków świadomie zwalczanymi przez rolników, ponieważ ich nadmierny rozwój może powodować obniżkę plonów. Jednak oprócz negatywnych aspektów występowania chwastów na polach mają spełniają one także pozytywne funkcje.

Niektóre gatunki chwastów są niezbędne owadom do zamknięcia cyklu życiowego. Gatunkami chwastów ważnymi ze względu na występowanie pożytecznych bezkręgowców są zwłaszcza: komosa biała, ostrożeń polny, gwiazdnica pospolita, przytulia czepna, wiechlina roczna, rdest ptasi, szczaw tępolistny, starzec zwyczajny, gorczyca polna, mlecz zwyczajny, maruna bezwonna. Rutynowo zwalczane do tej pory chwasty mogą zatem okazać się ważnym czynnikiem podtrzymującym różnorodność bezkręgowców, a przez to także ptaków i ssaków.

Niektóre chwasty mogą być wykorzystywane w ochronie roślin uprawnych przed chorobami i szkodnikami upraw.

Znane są chwasty, które wydzielają substancje chemiczne o działaniu allelopatycznym, tzn. stymulującym bądź hamującym kiełkowanie określonych gatunków roślin uprawnych. Takie właściwości posiada m.in. perz właściwy, który pobudza kiełkowanie i początkowy wzrost zbóż, czy też kąkol, który hamuje wschody i wzrost żyta.

Różnorodność gatunkowa chwastów wpływa na zwiększenie różnorodności mikroflory i mikrofauny glebowej, w tym antagonistycznej w stosunku do patogenów roślin uprawnych. Chwasty chronią wierzchnią warstwę gleby przed zaskorupieniem i erozją w okresach braku na polu rośliny uprawnej lub na polach odłogowanych. Niektóre gatunki chwastów, dzięki głębokiemu i rozbudowanemu systemowi korzeniowemu spulchniają glebę poniżej warstwy ornej.

  • Ochrona zapylaczy

Najważniejszą rolę w zapylaniu odgrywa pszczoła miodna. Poza pszczołą miodną na świecie żyje około 25 tysięcy gatunków owadów należących do nadrodziny pszczół. W Polsce występuje ich około 450 gatunków. Zapylaniem zajmują się także: trzmiele, osy, muchy, chrząszcze, motyle dzienne i nocne, mrówki i inne.

  • Kształtowanie krajobrazu i odpowiedniej infrastruktury ekologicznej w gospodarstwie

    • Sady tradycyjne

Duże znaczenie dla zachowania bioróżnorodności roślin użytkowych mają tradycyjne przydomowe sady, które stały się charakterystycznym elementem krajobrazu polskiej wsi. Dzięki długowieczności uprawianych w nich drzew przetrwały do dziś, niestety, zwykle w szczątkowej formie

    • Ogrody przydomowe i ich znaczenie w ochronie bioróżnorodności

Ogrody wiejskie w Polsce posiadają wielowiekową tradycję. Największy rozwój ogrodów nastąpił w na przełomie XVIII i XIX w., kiedy szczególnie popularne były ogródki przedokienne. Na niewielkich powierzchniach uprawiano wiele gatunków, a najpopularniejsze wśród roślin ozdobnych były: nagietek lekarski, groszek, rezeda wonna, lewkonia, maki, malwy, aksamitki, lwie paszcze i inne. Z czasem dołączyły do nich goździki, dalie, piwonie, rudbekie, irysy, ostróżki, aster, cynia, nasturcja. Do najpopularniejszych krzewów ozdobnych należały: kalina koralowa, lilak pospolity, bez czarny, jaśminowiec. Wraz z nowymi trendami zagospodarowania ogrodów przydomowych z krajobrazu wiejskiego bezpowrotnie znikają stare ogrody, bogate w gatunki i odmiany tradycyjnie w nich uprawiane, a w ich miejsce wchodzą nowe gatunki i odmiany roślin, w tym nierodzime.